Αντί προλόγου: Η κοινοκτημοσύνη του έργου τέχνης
Θέλω να πω κάτι πριν μπούμε στο κυρίως θέμα. Θεωρώ άδικο να δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή στον ίδιο τον καλλιτέχνη όταν αυτό γίνεται εις βάρος του έργου τέχνης που αυτός παράγει. Με άλλα λόγια, συμβαίνει όταν κάποιος ακούει το όνομα Νταλί να σκέφτεται πρωτίστως την εκρηκτική και εκκεντρική προσωπικότητα του συγκεκριμένου καλλιτέχνη και δευτερευόντως το έργο του. Προκύπτει δηλαδή μια μεσσιανικού τύπου ηρωοποίηση του δημιουργού επεκτεινόμενη σε προσωποκεντρικές ερμηνείες που δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την πεμπτουσία της τέχνης. Ως επακόλουθο αυτού, συμβαίνει συχνά να ψάχνουμε τα ερμηνευτικά εργαλεία για ένα έργο στην ιδιωτικότητα του καλλιτέχνη. Επαναλαμβάνω ότι αυτός δεν είναι ο σκοπός της τέχνης. Η ερμηνεία του έργου δεν ανήκει στον δημιουργό του. Ο ζωγράφος/συγγραφέας/μουσικός είναι και αυτός ένας ερμηνευτής του έργου όπως όλοι μας. Συνεπώς, οι ερμηνείες η αλλιώς το “νόημα” ενός έργου ανήκουν στη σφαίρα του απείρου και προσαρμόζονται στην εκάστοτε ευαισθησία του εκάστοτε ατόμου. Υπογραμμίστε τη λέξη ευαισθησία καθώς επιτελεί μία διττή λειτουργία: αφενός, υποδεικνύει την τέχνη ως αισθητικό αντικείμενο και αφετέρου, υπογραμμίζει την ιδιαιτερότητα του υποκειμένου που προσλαμβάνει. Σε καμία περίπτωση δεν θέλω με αυτά τα λόγια να υποτιμήσω την αξία του καλλιτέχνη. Αντιθέτως, θεωρώ ότι ο καλλιτέχνης μπορεί να εκδηλώνει το ταλέντο του με κάθε ιδιοτροπία και επινόηση του πνευματικού του σύμπαντος ανασυνθέτοντας ή καταστρέφοντας εικόνες της αισθητής πραγματικότητας. Με αυτό τον τρόπο δίνει τη δική του εικόνα στο χάος. Η ανθρωπότητα πρέπει να ευγνωμονεί τον δημιουργό γι’ αυτό που της προσφέρει αλλά σε καμία περίπτωση δεν πρέπει αυτή η εκτίμηση να απομονώνει την ερμηνεία στο πρόσωπο του δημιουργού. Κοινώς, η φράση ”τί θέλει να πει ο ποιητής” είναι μία ηλίθια επινόηση που διαβρώνει την βαθύτερη ουσία του έργου τέχνης. Παρ’όλα αυτά, τυχαίνει ένας καλλιτέχνης να είναι πολύ καλός ερμηνευτής του δικού του έργου και να μας παρέχει κάποια πολύ χρήσιμα εργαλεία για την ερμηνεία του. Σύμφωνα με αυτή τη λογική αναδημοσιεύουμε τη συνέντευξη του Νταλί.
Ο Σαλβαντόρ Νταλί(1904-1984), Ισπανός ζωγράφος του εικοστού αιώνα και βασικός εκπρόσωπος του σουρεαλισμού, αποτέλεσε-σύμφωνα με πολλούς ιστορικούς της τέχνης- έναν απ’ τους σημαντικότερους ζωγράφος της σύγχρονης εποχής. Η συνέντευξη που αναδημοσιεύουμε, παραδίδεται στην επαυξημένη έκδοση του βιβλίου Κείμενα για την τέχνη (1η έκδ. ”Ώρα”, 1977) σε επιλογή και μετάφραση του Γιάννη Παππά της Ακαδημίας Αθηνών. Θυμίζω άλλα δύο κείμενα γραμμένα στο https://saligari.net/ που θα μπορούσαν να συσχετισθούν και να ενισχύσουν το ερμηνευτικό πεδίο της τέχνης του Νταλί: https://saligari.net/stoxasmoi/ και https://saligari.net/texni/
Εξπρές: Σαλβαντόρ, για πολλούς είστε ένας από τους πιο μεγάλους σημερινούς ζωγράφους, ένας θαυμάσιος χαράκτης, μία εξαίρετη διάνοια, αλλά μία σημαντική μερίδα του κοινού σας θεωρεί σαν ένα δαιμονισμένο αμπλαούμπλα, που με πάθος αναζητά την προβολή του. Εσείς τί ορισμό δίνετε για τον εαυτό σας;
Νταλί: Είμαι από τους σπάνιους καλλιτέχνες που πάντα αρνήθηκαν να ενταχθούν σε κόμμα ή σε πολιτική κίνηση, όποια και να ‘ναι. Η ιστορία είναι το πάθος μου, διότι είναι το κατ’ εξοχήν κατηγόρημα, ενώ η πολιτική δεν είναι παρά το εφήμερο ανέκδοτο της ιστορίας.
Εξπρές: Θεωρείτε τον εαυτό σας έξυπνο ;
Νταλί:Είμαι τέρας ευφυΐας. Σε μία κοινωνία σαν τη δική μας θα ήταν επικίνδυνο να υπήρχαν πολλοί Πικάσο, πολλοί Νταλί. Ευτυχώς που δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο.
Εξπρές: Λυπάστε που είστε έξυπνος ;
Νταλί: Το λυπάμαι για τη ζωγραφική μου. Ζωγράφοι λιγότερο μεγαλοφυείς από μένα, π.χ. ο Γεράρδος Ντού, μπόρεσαν να πάνε πιο μακριά, ακριβώς χάρις στη μετριότητά τους. Αυτό μου έκανε εντύπωση βλέποντας το έργο του Γεράρδου Ντου, ”Η γυναίκα με υδρωπικία”.
Εξπρές: Ποιος είναι ο ορισμός της ζωγραφικής;
Νταλί: Ήμουν, ο μόνος που, την εποχή που βασίλευε ο σουρεαλισμός, είπα, ”Η ζωγραφική είναι η φωτογραφία έγχρωμη καμωμένη με πινέλο”. Τίποτε πιο σουρεαλιστικό από την πραγματικότητα. Η ύπαρξη της πραγματικότητας είναι το πιο μυστηριώδες, το πιο υπέροχο, το πιο σουρεαλιστικό πράγμα. Δύο φορές στη ζωή μου ζωγράφισα καλάθια με ψωμιά. Νόμισα ότι ήταν τα λιγότερα σουρεαλιστικά έργα μου, αφού μόνο καλάθια και ψωμιά ήταν. Προ ολίγου όμως ανακάλυψα διαβάζοντας τον Michel Foucault το βαθύτερο νόημα του καλαθιού. Οι δύο αυτές νεκρές φύσεις, που δεν είχαν τότε που τις ζωγράφισα κανένα υπερβατικό νόημα για μένα, είναι ίσως τα πιο σουρεαλιστικά μου έργα.
Εξπρές: Μα μπορείς να είσαι σουρεαλιστής χωρίς να το ξέρεις;
Νταλί: Προ πάντων χωρίς να το ξέρεις. Εξ άλλου ήταν και η γνώμη του Φρόιντ. Κάποτε έλεγε, παρουσία μου, ότι οι σουρεαλιστές δεν τον ενδιαφέρουν. Κι επάνω που απόρησα ξέροντας ότι οι σουρεαλιστές αναφέρονταν σε αυτόν σαν οπαδοί του, μου είπε ”Προτιμώ τα έργα ζωγραφικής όπου δεν διακρίνεις ίχνη σουρεαλισμού εμφανή. Αυτά, μάλιστα, τα μελετώ. Και εκεί βρίσκω θησαυρούς του υποσυνείδητου κόσμου.
Εξπρές: Εσείς ο ίδιος ανήκετε μάλλον σε αντίθετη κατηγορία ζωγραφικής. Στα πιο φημισμένα έργα σας “Η μεταμόρφωση του Νάρκισσου” στην Tate Galery του Λονδίνου, “Το αίνιγμα του Γουλιέλμου Τέλλ” στην Στοκχόλμη, το υποσυνείδητο εκδηλώνεται παντού, τα ψυχαναλυτικά θέματα κυριαρχούν.
Νταλί:Ναι, δυστυχώς! Είμαι παρ’όλα αυτά προϊόν του συνειδητού ρεαλισμού. Τώρα όμως που ανακάλυψα τον Γεράρδο Ντου όλα αυτά θα αλλάξουν.
Εξπρές: Και πώς θα ζωγραφίζετε στο εξής;
Νταλί:Θέλω να κάνω ζωγραφική σουρεαλιστική, χωρίς να το ξέρω, να σαν τα καλάθια του ψωμιού. Και για ν’αρχίσω, θα ζωγραφίσω το πορτραίτο της γυναίκας μου, της Γκάλα, που είναι το πλάσμα που αγαπώ περισσότερο, ντυμένη με φουστάνι του Ντιόρ.
Εξπρές: Η μεγάλη αναδρομική σας έκθεση, που έγινε στην αρχή του χρόνου στο Ρότερνταμ είχε 5.000 επισκέπτες κάθε μέρα. Κυρίως νέους. Μήπως αυτό σας εκπλήττει;
Νταλί: Όχι, καθόλου ύστερα από ό,τι είδα στη Νέα Υόρκη. Οι νέοι, οι χίππυδες, όταν τους δείχνουν Σεζάν, τον γράφουν στα παλιά τους τα παπούτσια. Αλλά έχουν ένα είδος φρενίτιδας για τους προραφαηλίτες ζωγράφους και τα έργα των πομπιέ. Αγαπούν ό,τι κάνει καλό στα μάτια.
Εξπρές: Αισθάνεστε κοντά στους Αμερικανούς χίππυδες;
Νταλί:Είναι το αντίθετο. Είναι οι χίππυδες του Σαν Φρανσίσκο που νιώθουν κοντά μου, όπως έλεγε ο Ελιάρ, ο ποιητής δεν είναι αυτός που είναι εμπνευσμένος, είναι αυτός που είναι ικανός να εμπνεύσει άλλους. Ο Τιμόθεος Λίρρι, ο ιερέας του L.S.D , είπε ότι ο Νταλί είναι ο πρώτος ζωγράφος L.S.D. χωρίς L.S.D. Ποτέ μου δεν πήρα παραισθησιογόνο. Παρ’ όλο τούτο όλοι οι χίππυδες αναγνωρίζουν σε μένα κάτι από την ανησυχία τους, την απέχθεια τους προς την αστική κουλτούρα.
Εξπρές: Κατά τη γνώμη σας, ποια η χρησιμότητα ενός Μουσείου
Νταλί: Είναι ένας από τους πιο σίγουρους τρόπους να αυξήσω την περιουσία μου και την περιουσία των συμπολιτών μου.
Εξπρές: Με αυτές μόνο τις προοπτικές δημιουργήσατε το μουσείο Φιγκουέρας;
Νταλί: Για μένα αυτό που προέχει είναι το χρήμα. Αλλά ένα μουσείο παρουσιάζει πλήθος διασκεδάσεων. Είναι ένα απαράμιλλο κέντρο αποβλακώσεως. Έργα με ψεύτικους τίτλους, επισκέπτες που ζητούν εξηγήσεις, ερευνητές που εξακολουθούν αναζητήσεις, ψυχαναλυτές που εξετάζουν αν ήμουν πιο τρελός τότε ή άλλοτε. Όλα αυτά έχουν ανυπολόγιστη γοητεία
Εξπρές: Όταν απαντάτε σε δημοσιογράφους, όταν κάνετε διαφήμιση στην τηλεόραση, έχετε το συναίσθημα ότι βοηθάτε στην αποβλάκωση του κοινού ή αντιθέτως ότι το αφυπνίζετε;
Νταλί: Επειδή είμαι πλούσιος και επειδή με απεριόριστη γενναιοδωρία αφήνω να με απομυζούν, και τα τρία που λέτε είναι αληθινά. Προσπαθώ να αποβλακώσω τους ανθρώπους όσο μπορώ αφού οι ηλίθιοι είναι ένα από τα πάθη μου. Εννοώ τους αληθινούς ηλίθιους, τους ολότελα καθυστερημένους, γεμάτους σάλια και αφρούς. Συγχρόνως, τα κανονίζω έτσι, ώστε να δίνω μια κλοτσιά στο δεξί καλάμι της κοινωνίας. Αν θέλετε, οι άνθρωποι να σας θυμούνται πρέπει νωρίς, όταν είναι πολύ νέοι να τους δώστε μια κλοτσιά στο δεξί πόδι. Βρίσκω ηδονή να αποβλακώνεις και μαζί να αφυπνίζεις.
Εξπρές: Η ευχαρίστηση και η γιορτή τι ρόλο παίζουν στην ζωή σας;
Νταλί: Βασικό! Πιστεύω πως η ζωή πρέπει να είναι μία συνεχής γιορτή. Είμαι εναντίον του Καρτέσιου, γιατί ήταν ένας κύριος που σκεπτόταν. Εγώ ποτέ δεν σκέπτομαι, παίζω. Τον άνθρωπο που σιχαίνομαι το περισσότερο στον κόσμο, θα σας τον πω, είναι ο Αύγουστος Ροντέν. Γιατί είναι ο δημιουργός ενός απαίσιου γλυπτού που παριστάνει τον «Σκεπτόμενο», με το κεφάλι να ακουμπά στα χέρια του. Σ’ αυτή τη στάση δεν μπορείς ποτέ να δημιουργήσεις. Ούτε να αφοδεύσεις. Δεν μπορείς να δημιουργήσεις παρά μόνο παίζοντας. Οι μεγαλύτεροι κερατάδες όλων των εποχών είναι άνθρωποι όπως ο Ροντέν, ο Καρτέσιος και ο Καρλ Μαρξ. Ό,τι είπε ο τελευταίος είναι το αντίθετο της πραγματικότητας. Τίποτε το παράξενο. Ο Μαρξ και ο Καρτέσιος ήταν άνθρωποι ανήκοντες στον αναπνευστικό τύπο. Οι άνθρωποι ανήκοντας στον πεπτικό τύπο είναι πολύ πιο ενδιαφέροντες.
Εξπρές: Και σεις, είστε μεταξύ των πεπτικών;
Νταλί: Εγώ χωνεύω όσο πάει με τη μεγαλύτερη αγαλλίαση. Ανακάλυψα ότι η πιο σημαντική στιγμή της ζωής είναι η στιγμή της αφοδεύσεως. Κάτι που με συγκλονίζει είναι η ομοιομορφία των αποχωρητηρίων. Είτε είναι Στάλιν, είτε Κρόυτσεφ, όλος ο κόσμος αναγκάζεται να μεταχειρίζεται τα ίδια.
Εξπρές: Τι σας δίνει το δικαίωμα να λέτε «ο σουρεαλισμός είμαι εγώ»;
Νταλί: Είμαι ο μοναδικός σουρεαλιστής που ξέφυγε από το ρομαντισμό. Οι άλλοι με το ρομαντισμό τους προξένησαν όλες τις καταστροφές. Η εισβολή του Χίτλερ είναι προϊόν του σουρεαλισμού, η επανάσταση του Μαΐου του 68’ επίσης.
Εξπρές: Μα σεις ο ίδιος δεν είχατε εχθρικές διαθέσεις για τον Χίτλερ;
Νταλί: Συκοφαντία!Εκείνη την εποχή ονειρευόμουν τον Χίτλερ. Είχα ένα πάθος για την πλάτη του. Όμοια άλλοτε είχα ένα πάθος για τον Λένιν Μου φαινότανε ότι η πλάτη του Χίτλερ ήταν πολύ φαγώσιμη. Αν μπορούσα θα είχα κόψει ένα κομμάτι, όπως μια φέτα τυρί. Φυσικά, αυτή ήταν μία εντελώς σουρεαλιστική αντίδραση. Προείδα ς χρόνια πριν το τέλος του Χίτλερ. Το ανήγγειλα σ’ ένα ρομάντζο μου. Ήταν αναπόδραστο. Γιατί ήταν ένας καθαρός μαζοχιστής. Είχε επιχειρήσει όλη αυτή τη Βαγκνερική περιπέτεια με τον υποσυνείδητο σκοπό να χάσει και να πεθάνει.
Εξπρές: Για τον Στάλιν τι σκέπτεστε;
Νταλί:Όλα τα άτομα που είχαν μεγάλη ισχύ, ο Μάο ο Λένιν με εντυπωσίασαν πολύ. Ο Στάλιν πάνω απ’ όλα γιατί ήταν ο πιο σκληρός, ο πιο αυταρχικός, αυτός που στη σύγχρονη ιστορία υπήρξε ο στ’ αλήθεια ο Ήφαιστος που σφυρηλατεί την ασπίδα του Αχιλλέα.
Εξπρές: Για σας το τερατώδες είναι μέρος της γιορτής;
Νταλί: Βεβαιότατα! Θα ήθελα πολύ να έκανα να εκραγούν ζωντανά πλάσματα. Δεν θα το έκανα, αφού είμαι εναντίον της ποινής του θανάτου. Αλλά για τα ζώα έχω λιγότερους ενδοιασμούς. Όσο περισσότερο υποφέρουν τόσο χαίρομαι. Εκείνο που θα ήθελα θα ήταν να τοποθετήσω βόμβες μέσα σε οκτώ κύκνους και να τους δω να εκραγούν στροβοσκοπικά.
Εξπρές: Πως συνδυάζεται αυτή τη σκληρή πλευρά του χαρακτήρα σας με την αγάπη που έχετε για τη γυναίκα σας;
Νταλί: Οπωσδήποτε η γυναίκα μου Γκάλα είναι εξαίρετη σε όλα. Αλλά πάντα έλεγα ότι, αν πέθαινε, θα ήθελα να την έτρωγα.
Εξπρές: Θα την τεμαχίζατε;
Νταλί: Όχι. Αν ήταν δυνατό, νεκρή η γυναικά μου να γίνει σαν μία ελιά, τότε θα την κατάπινα. Ο κανιβαλισμός είναι από τις πιο φανερές εκδηλώσεις τρυφερότητας.
Εξπρές: Σε τι είναι τόσο εξαιρετική η Γκαλά;
Νταλί: Μ΄ έκανε να κερδίζω όλο το χρήμα που έχω και ήταν η πρώτη και η τελευταία γυναίκα που έκανα έρωτα ενώ νόμιζα ότι ήμουν ανίκανος.
Εξπρές: Σεις που αγαπάτε την καταστροφή τι σκέπτεστε για την ατομική βόμβα;
Νταλί: Τόσο πολύ μ’ αρέσουν οι καταστροφές ώστε είμαι έτοιμος να δεχτώ μια ατομική μπόμπα κατακέφαλα .Ότι διακινδυνεύεις με ατομική βόμβα είναι, όλο-όλο να διαλυθείς, να περάσεις από κατάσταση ανθρώπου κατάσταση αγγέλου. Τίποτα δεν χάνεις, όλα τα κερδίζεις.
