Αν δεν μιλούν κι εκείνα
και ο λόγος αν τους λείπει,
μήπως δεν νιώθουν λύπη,
δεν νιώθουν και χαρά;
Μήπως καρδιά δεν έχουν
στα στήθη τους κρυμμένη,
που τη χαρά προσμένει
και αγάπη λαχταρά;
Ιωάννης Πολέμης, Τα Ζώα
Στις μέρες της δεύτερης και εξαντλητικής καραντίνας που βιώνουμε, τα κατοικίδια ζώα συνιστούν μία απασχόληση, παρηγοριά και σίγουρα καλή παρέα. Ιδιαίτερα τον τελευταίο καιρό παρακολουθούμε τα εξημερωμένα ζώα να ”εισβάλουν” άνευ προειδοποιήσεως σε πανεπιστημιακές τηλεδιασκέψεις ή σε τηλεοπτικά παράθυρα, ώστε να πλησιάσουν τα αφεντικά τους. Στους δρόμους των ελληνικών πόλεων πληθαίνουν όλο και περισσότερο τα χρωματιστά λουράκια, τα οποία κρέμονται στους λαιμούς των σκύλων, ενώ το διαδίκτυο κατακλύζεται από χιουμοριστικές εικόνες που καυτηριάζουν τις συχνές εξόδους για βόλτα που προφασίζονται τα αφεντικά για να ξεπορτίζουν οι ίδιοι και τα κατοικίδιά τους. Η κοινή ανάγκη για βόλτα, εν προκειμένω, υποδηλώνει κάτι περισσότερο από μια απλή ταύτιση του ανθρώπου και του σκύλου· περισσότερο μας προϊδεάζει για την πλήρη εξάρτηση που έχει ο άνθρωπος από τον σκύλο, αφού στο σύμπλεγμα των κανόνων και των προϋποθέσεων που οριοθετεί ο κορωνοϊός η βόλτα με το κατοικίδιο συνιστά, πλέον, την καλύτερη δικαιολογία.
Αυτή η σχέση μεταξύ των έλλογων και των άλογων ζώων είναι προϊστορική. Οι άνθρωποι ήδη από τις ιδρύσεις των πρώτων οικισμών έφεραν κοντά τους τα ζώα, τα εξημέρωσαν, και τα ενέταξαν στον περίγυρο τους για ποικίλες χρήσεις (πρακτικές και συναισθηματικές). Πολλά λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά έργα ύμνησαν αυτή τη σχέση.Θα ήταν διαφωτιστικό να αναφέρουμε το διαχρονικό έργο της Οδύσσειας του Ομήρου, ώστε να καταλάβουμε την τρυφερή ή και όχι –πάντως σίγουρα σημαντική και επιδραστική– σχέση των ανθρώπων με τα ζώα. Στην Ομήρου Οδύσσεια γίνεται λόγος –μεταξύ πολλών επικίνδυνων ή και φιλικών ζώων– για τον σκύλο του βασιλιά της Ιθάκης, Άργο. Ο Οδυσσέας αφού επιστρέφει στο νησί μετά από την εικοσάχρονη περιπέτεια του μεταμορφωμένος από τη θεά Αθηνά σε γέρο-ζητιάνο συναντά τον βοσκό Εύμαιο και συνομιλούν:
«Κι ενώ συνομιλούσαν εκεί δα, ένα σκυλί ξαπλωμένο χάμω σήκωσε τ’ αφτιά και το κεφάλι. Ήταν ο Άργος που τον είχε μεγαλώσει ο καρτερός Οδυσσέας αλλά χωρίς να προφτάση να τον χαρή, γιατί είχε ξεκινήσει για την ιερή πόλη της Τροίας. Σε άλλους καιρούς τον έπαιρναν οι νέοι, να κυνηγάη λαγούς, αγριόγιδα, ζαρκάδια. Τώρα που ο αφέντης έλλειπε, ήταν αφημένος, απεριποίητος, πεσμένος πάνω στην κοπριά των μουλαριών και των βοδιών, που ήταν σωρός ριγμένη μπροστά στην αυλόθυρα για να παίρνουν οι δούλοι και να φουσκίζουν το μεγάλο κτήμα του Οδυσσέα. Εκεί λοιπόν ήτανε ξαπλωμένος ο Άργος, γεμάτος τσιμπούρια. Αλλά μόλις ένιωσε τον Οδυσσέα κοντά του, χαμήλωσε τ’ αφτιά του και κουνούσε την ουρά του, χωρίς όμως να μπορέσει να σηκωθή, να πάη σιμά στο αφεντικό του. Τότε ο Οδυσσέας έστρεψε αλλού τα μάτια του και σφόγγισε ένα δάκρυ […] Όμως τον Άργο τον εσκέπασε του μελανού θανάτου η μοίρα σαν αντίκρισε τον αφέντη του, ύστερα από είκοσι χρόνια.»1
Διαπιστώνουμε από αυτό το παράθεμα ότι ένας σκύλος μέσω της όσφρησής του αναγνωρίζει τη μοναδική για αυτόν μυρωδιά του αφεντικού του και είναι ο πρώτος που αντιλαμβάνεται την επιστροφή του. Οι τραγικές όμως συνθήκες διαβίωσης δεν τον αφήνουν να τη ζήσει, αφού πεθαίνει εκδηλώνοντας την ικανοποίηση και την ανακούφισή του κουνώντας την ουρά και κατεβάζοντας τα αυτιά του. Η αντίδραση του Οδυσσέα είναι η αντίδραση που έχει ένας άνθρωπος όταν χάνει ένα προσφιλές πρόσωπο. Την εκδήλωση του πένθους, ωστόσο, δυσκολεύει ο φόβος, αφού μια ενδεχόμενη συγκίνηση πιθανόν να είναι η αιτία για να αποκαλυφθεί η ταυτότητα του Οδυσσέα· ο πόνος, εν προκειμένω, πρέπει να είναι βουβός – ο Οδυσσέας θα αναγκαστεί να στρέψει το κεφάλι του στην αντίθετη πλευρά.
Το διαχρονικό αριστούργημα του Ομήρου μας αποκαλύπτει τη βαθιά και γεμάτη συναισθήματα σχέση που έχει ο άνθρωπος με το κατοικίδιό του ακόμα και σε προ Χριστού εποχές. Η φυσική υπεροχή της ”σκυλίσιας” όσφρησης αλλά και η φανερή ύπαρξη των αγαθών και γλυκών συναισθημάτων του Άργου έναντι της μειωμένης ανθρώπινης αντίληψης του Εύμαιου (σχετικά με την ταυτότητα του γηραιού επισκέπτη του) και των καταπιεσμένων συναισθημάτων του Οδυσσέα ίσως μάλιστα και να φέρνουν τον άνθρωπο σε μειονεκτική θέση απέναντι στο ζώο.
Αυτή η πανδημία μας ανάγκασε να κλειστούμε σπίτι. Για τους περισσότερους κάτι τέτοιο συνιστά μια ανυπόφορη καταπίεση αλλά πρέπει να το υπομείνουμε ως μια μορφή αντίστασης στην πρωτοφανή κατάσταση που ζούμε. Στερούμαστε την έξοδο στη φύση, την επαφή με τους φίλους μας, την παρουσία αγαπημένων συγγενών μας. Η παρουσία όμως ενός οικόσιτου ζώου αναμφίβολα μας ανακουφίζει. Ενδεχομένως να μας προβληματίσει για το πώς θα αισθάνεται αυτό όταν το αναγκάζουμε, εξαιτίας των εξωτερικών μας υποχρεώσεων, να το ”βάζουμε σε καραντίνα” στο σπίτι έως να γυρίσουμε. Για το πώς μπορεί να αισθάνεται καθόλη τη διάρκεια της απουσίας του μοναδικού του φίλου που τo φροντίζει. Παρ’ όλ’ αυτά αυτά μας διδάσκει ότι δεν πρέπει να του κρατάμε κακία, αφού κάθε φορά ενθουσιάζεται με την επιστροφή μας σαν να μην είχαμε αποχωρήσει ποτέ.
Μην ξεχνάμε ότι έρχονται Χριστούγεννα και Αυτός γεννήθηκε σε μία φάτνη ζώων που οι ανάσες τους του παρείχαν την απαραίτητη θαλπωρή για να ζήσει.
Ας δείχνουμε την ανάλογη ευγνωμοσύνη μας στα μικρά πλασματάκια όπως μπορούμε.
Μιχάλης Σμυρλάκης
*πίνακας: Franz Marc, Dog lying in the snow, 1910-11.
1Όμηρου Ιλιάδα και Οδύσσεια, μτφρ.: Γιάννης Οικονομίδης, Αθήνα, Χρήσιμα Βιβλία, 1960.