1. Ο ΠΑΝΤΣΑ ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ
Αναμφίβολα το όνομα του Δον Κιχώτη είναι γνωστό σε όλους. Το έργο του Μιγκέλ ντε Θερβάντες (Miguel de Cervantes) το ξέρουμε λίγο πολύ, είτε από το βιβλίο, είτε από κάποια ταινία, είτε από κάποιο πίνακα. Το όνομα του Δον Κιχώτη έχει περάσει στο καθημερινό λεξιλόγιο και το χρησιμοποιούμε για ανθρώπους φαντασιόπληκτους, ονειροπόλους, υπερβολικά αισιόδοξους και… ολίγον τι τρελούς. Βέβαιο είναι, όμως, ότι αφορά ανθρώπους, που δεν έχουν μοχθηρία και μίσος. Θα ήταν ανώφελο να παραθέταμε όλη την ιστορία του Δον Κιχώτη σε ένα άρθρο. Θα χάναμε χρόνο και χώρο, χωρίς αυτό, βέβαια, να σημαίνει ότι δεν το αξίζει· τουναντίον. Ο σκοπός του άρθρου αυτού είναι να κεντρίσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη σε αυτό που κατά τον γράφοντα είναι η πεμπτουσία του χιλιοδιαβασμένου ισπανικού έργου. Γι’ αυτό και φέρει την ευθύνη των γραφομένων του.
Ο Δον Κιχώτης και ο ιπποκόμος του, ο Σάντσο Πάντσα, αφού πέρασαν διάφορες περιπέτειες, πέφτουν θύματα της φάρσας ενός Δούκα και μιας Δούκισσας. Εκείνοι, γνωρίζοντας το “ψώνιο” του Δον Κιχώτη και του ιπποκόμου, δημιουργούν και στήνουν σκηνικά που τους παρουσιάζουν ως πραγματικούς ιππότες και άρχοντες, χαρίζοντας, έτσι, στο αντρόγυνο απόλαυση και άπλετο γέλιο.
Ένα από αυτά είναι όταν ο Σάντσο στέλνεται σε ένα νησί ως κυβερνήτης. Ήταν μια επιθυμία που την είχε χρόνια, λόγω της πίστης του ότι έτσι θα έλυνε τη δυσχερή κοινωνική και οικονομική του κατάσταση. Για τον πείσει, μάλιστα, ο Δον Κιχώτης στην αρχή, ώστε να τον ακολουθήσει ως ιπποκόμος, του είχε υποσχεθεί ότι μετά το πέρας των περιπετειών τους και αφού κέρδιζε τη θέση που του αξίζει στην τάξη των ιπποτών, θα του χάριζε ένα νησί για να το κυβερνήσει.
Αφού, λοιπόν, συζητά την οικονομική και γεωλογική αξία του νησιού και έχοντας ετοιμάσει τις αποσκευές του και λύσει το πρόβλημα της μετάβασης, εισέρχεται στην κάμαρά του ο Δον Κιχώτης.
2. Η ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΗΚΗΣ ΤΟΥ ΔΟΝ ΚΙΧΩΤΗ
Σε αυτό το σημείο αρχίζει ο διάλογος των δύο προσώπων, ένα τμήμα του οποίου πραγματεύεται το παρόν άρθρο. Ο Δον Κιχώτης δίνει συμβουλές και οδηγίες για το πώς πρέπει να συμπεριφέρεται ένας κυβερνήτης, για το πώς πρέπει να εξουσιάζει ένας άρχοντας. Παραθέτουμε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα:
Φίλε Σάντσο, δοξάζω το Θεό που σου χαρίζει την καλή τύχη, πρίν μου χαμογελάσει η δική μου. Δίχως να ΄χεις κάνει τίποτα, χωρίς κόπο, χωρίς καμία προσπάθεια, βρίσκεσαι κυβερνήτης σ’ ένα δυνατό κράτος, την ώρα που ο αφέντης σου, που καλά γνωρίζεις τα έργα του, μένει ακόμα ένας απλός ιππότης. Σου το λέω αυτό φίλε μου, για να μην το πάρεις επάνω σου και να καταλάβεις πως όλα τα χρωστάς στην καλοσύνη των ουρανών και στην μεγαλοσύνη της περιπλανώμενης ιπποσύνης.
Εδώ ο Θερβάντες, μέσω του Δον Κιχώτη, τονίζει την καλοτυχία που μπορεί να ευλογήσει έναν ηγέτη. Αυτή η καλοτυχία μπορεί να έρθει εξαπίνης, χωρίς να την περιμένει, ή, ακόμη χωρίς να την έχει καν σκεφθεί. Καλοτυχία στην πολιτική μπορεί να υπάρξει στην ανάληψη της εξουσίας ή και κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης. Ας αναλογιστούμε σε πόσους βασιλείς, πολιτικούς και άρχοντες έτυχε μια “εκλογή” χωρίς να δυσκολευτούν ιδιαίτερα, εξαιτίας των συνθηκών και των συγκυριών που διαβίωναν. Αλλά και σε πόσους έτυχε μια “στραβή” ή μια ατυχία. Συνοπτικά, θα γράφαμε ότι οι εσωτερικές ή εξωτερικές συγκυρίες και συνθήκες αποτελούν προϋπόθεση για την παραλαβή ή την παραμονή στην εξουσία του οιουδήποτε.
Συνεχίζουμε με τις παρακάτω σκέψεις του Δον Κιχώτη:
[…] Πρώτα-πρώτα γιε μου να φοβάσαι το Θεό. Όποιος τον φοβάται, είναι κιόλας σοφός. Να εξετάσεις αυστηρά τον εαυτό σου και να πασχίζεις να τον γνωρίσεις. Τούτη η σπουδή κρατάει πολύ, είναι δύσκολη μα απαραίτητη.
Η επιλογή, θα σημειώναμε, του συγγραφέα να συνταιριάξει την πίστη με το γνώθι σαυτόν καθιστά την πίστη κάτι βαθιά προσωπικό και ιδιαίτερο. Αφορά τον εαυτό του. Αυτόν τον εαυτό ο Δον Κιχώτης καλεί τον Σάντσο να γνωρίσει. Μήπως θέλει να τον προετοιμάσει για τις αντιξοότητες που μπορεί να προκύψουν κατά τη διάρκεια της θητείας του; Μήπως εκείνος που θέλει να ηγηθεί ενός κράτους πρέπει να είναι νηφάλιος και να ξέρει τα ψυχικά του όρια; Μήπως η πίστη στον Θεό μπορεί να επιφέρει την ψυχική γαλήνη, αλλά και ο φόβος προς Αυτόν την υπενθύμιση μιας ευθύνης έναντι ενός έθνους; Μήπως μια θεϊκή παρουσία θα τιμωρήσει την όποια ύβρη που τυχόν θα διαπραχθεί;
Ο Ισπανός ιππότης συνεχίζει:
-Να θυμάσαι καλά και συχνά πως στα νιάτα σου φύλαγες γουρούνια
-Όχι δα, παρακαλώ είπε ο ιπποκόμος. Δεν τα φύλαγα στα νιάτα μου, παρά σαν ήμουνα μικρό παιδάκι […]
-Μην έχεις κανένα δισταγμό να μιλάς ο ίδιος ανοιχτά για την καταγωγή σου. Την ψωροπερηφάνια πάντα ακολουθεί η κακία. Η σεμνότητα στολίζει την αρετή. Να το λες χωρίς να ντρέπεσαι πως βαστάς από γεωργούς. Μη ζηλέψεις του πρίγκιπες, τους τρανούς, τους αυτοκράτορες από σόι. Τούτα τα δώρα της τύχης, που τους κάνουνε να καυχιούνται, δεν αξίζουν τον κόπο να τα λαχταράς. Μην ξεχνάς πως τα έχουνε κληρονομικά, μα την αρετή μόνος του την αποκτά ο άνθρωπος. Κρίνε ποιό αξίζει καλύτερα.
Το απόσπασμα αυτό είναι ένας ύμνος για τους ταπεινούς που ζουν στην αφάνεια, χωρίς η οικογενειακή τους ρίζα να είναι φυτεμένη σε κάποιο σπουδαίο πολιτικό και οικονομικό τζάκι. Χωρίς στις φλέβες τους να ρέει γαλάζιο αίμα και να ζουν στις αυλές των ανακτόρων.
Στις γραμμές αυτές ο Θερβάντες, θα σημειώναμε, καταφέρεται εναντίον του βασιλικού θεσμού. Η κληρονομική θέση ενός αυτοκράτορα ή πρίγκιπα δεν συνάδει απαραίτητα με την ευφυΐα και την αρετή που οφείλει να έχει ο κάτοχος του θρόνου. Αυτό το έχει αποδείξει η ιστορία περίτρανα. Υπήρξαν βασιλείς οι οποίοι αποδείχτηκαν εντελώς ακατάλληλοι για τη συγκεκριμένη θέση, απολύτως μοιραίοι ή και ακόμα και καταστροφικοί.
Μια άλλη ανάγνωση μπορεί να εξάγει ότι στο σημείο αυτό ο Θερβάντες προσκαλεί τον λαό να συμμετάσχει στη λήψη των αποφάσεων, χωρίς ειδικά κριτήρια και απαγορεύσεις. Ο Σάντσο, εξάλλου, από κτηνοτρόφος γίνεται κυβερνήτης, χωρίς να συμπληρώνει κάποιες συγκεκριμένες προδιαγραφές.
Αν θυμηθούμε ότι τα λόγια αυτά γράφονται μεταξύ 1605 και 1615 –δηλαδή πριν τον Διαφωτισμό, πριν τις επαναστάσεις και τα κινήματα που άλλαξαν τον κόσμο– σε χρόνια που η μοναρχική εξουσία θεωρείται απαραβίαστη και αλάθητη, το γεγονός αυτό καθιστά το μυθιστόρημα άκρως καινοτόμο, προοδευτικό ίσως και ανατρεπτικό, ενώ τον συγγραφέα του βαθύτατα ιδεολόγο, ριζοσπάστη και γενναίο.
Πιο κάτω ο Δον Κιχώτης συνεχίζει:
Αν τυχόν, όταν θα ‘σαι στο νησί, έρθει κανείς απ’ τους δικούς σου να σε δει, καλοδέξου τον με την ίδια χαρά, με την ίδια φιλία που τον δεχόσουνα τότε που ήσουνα στην καλύβα σου
Εδώ γίνεται λόγος για την αξία της φιλίας. Ο άνθρωπος χωρίς φίλους, χωρίς παρέες δεν δύναται να επιβιώσει στο ταξίδι της ζωής. Χρειάζεται τη στήριξη, χρειάζεται την κριτική και τη συντροφιά των ανθρώπων για να πορευτεί. Στην προκείμενη περίπτωση οι ενασχολήσεις με την κυβέρνηση και γενικότερα με την εξουσία θα μπορούσαμε να πούμε ότι αλλάζουν το νόημα των φιλιών, που χάνονται ή αναπτύσσονται κατά την περίοδο αυτή. Ενδεχομένως εδώ –και πάντα κατά τη γνώμη μας– ο Θερβάντες καλεί τον ηγέτη, αλλά και όλους τους υψηλά ιστάμενους, να τιμούν τις φιλίες, υπενθυμίζοντας, έτσι, την άσημη και άγνωστη καταγωγή που ορισμένοι είχαν. Είναι φυσικό επακόλουθο ότι η ενασχόληση με τα κοινά πολλές φορές παραγκωνίζει και απομακρύνει τις παλιές φιλίες. Ηθικό και πρέπον, όμως, είναι να βρίσκεται πάντα χρόνος για μια όμορφη παρέα και έναν παλιό φίλο, που όχι μόνο θα υπενθυμίζει το ξεκίνημα ενός ανθρώπου, αλλά θα αποφορτίζει και θα του μαλακώνει τον χαρακτήρα που η εξουσία συνήθως σκληραίνει.
Η εξιστόρηση συνεχίζεται:
[…] Αν φωνάξεις τη γυναίκα σου κοντά σου, Σάντσο, γιατί δεν κάνει να ‘ναι χωρίς γυναίκα ο κυβερνήτης, πάσχισε να μαλακώσεις, να γλυκάνεις τη φωνή της, τους χωριάτικους τρόπους της. Ό,τι καλό κι αν κάνει ο σύζυγος, μπορεί να το χαλάσει μόνο μέσα σε μία στιγμή η αδιάκριτη και χοντρή στο φέρσιμο γυναίκα.
Ο Δον Κιχώτης δεν παραβλέπει να αναφερθεί στην προσωπική ζωή του ηγέτη. Στα πολιτικά τεκταινόμενα έχουν υπάρξει ποικίλες φορές ανορθόδοξες συμπεριφορές συζύγων και συντρόφων, που έχουν φέρει σε δύσκολη θέση αρχηγούς κρατών. Ενίοτε έχουν συμβάλει και στην πτώση τους. Ο συγγραφέας σ’ αυτό το σημείο εφιστά την προσοχή που μπορεί να έχει ενα ερωτικό ζήτημα για έναν αρχηγό. Οι συνέπειες μπορεί να είναι όλεθριες για τον ίδιο, αλλά και τον λαό του. Μας εντυπωσιάζει ξανά ότι γράφτηκε σε χρόνια που δεν υπήρχαν σκανδαλοθηρικές εφημερίδες, περιοδικά και ιστοσελίδες κουτσομπολίστικου χαρακτήρα. Μας προβληματίζει, όμως, ταυτόχρονα και ως προς τη διαχρονικότητα του συγκεκριμένου θέματος.
Κατόπιν διαβάζουμε:
Μη θεωρήσεις ποτέ τον εαυτό σου αρκετά έξυπνο και πιάσεις να εξηγήσεις τους νόμους ανάλογα με το κέφι σου. […] Να ΄σαι κουφός σ΄ αυτά που τάζει ένας πλούσιος, μα να σε συγκινούν τα φτωχού τα δάκρυα. Ποτέ μην λυγίσει της δικαιοσύνης το ραβδί μπροστά στο χρυσάφι. Αν τυχόν δικάζεις τον εχθρό σου, να χεις το νου σου μόνο στην υπόθεση του. Μην ξεχνάς ο δικαστής πληρώνει τα λάθη του με την υπόληψη του και την τσέπη του. Αν έρθει να σου ζητήσει δικαιοσύνη κάποια ωραία και νέα γυναίκα να την ακούς με τα μάτια σφαλιστά.
Ανέκαθεν μία από τις βασικές λειτουργίες του κράτους είναι αυτή της απονομής της δικαιοσύνης. Για να υπάρξει κοινωνική γαλήνη και εύρυθμη λειτουργία του κρατικού μηχανισμού, το κράτος δικαίου πρέπει να εκτείνεται σ’ όλους τους δημόσιους τομείς. Αυτά τα λόγια του Δον Κιχώτη πρέπει να διδάσκονται σ’ όλες τις νομικές σχολές του κόσμου και όχι μόνο. Δεν κρίνονται διδακτικά μόνο για έναν βασιλιά –που την εποχή εκείνη είχε και το καθήκον του δικαστή και με τις αποφάσεις διαδραμάτιζε έναν ιστορικό ρόλο (λ.χ. Σολομών, Πόντιος Πιλάτος)– αλλά και για έναν σύγχρονο δικαστικό και καθημερινό άνθρωπο που δεν πρέπει να επηρεάζεται από τους πειρασμούς του χρυσού και της ομορφιάς, ώστε να μην αδικήσει έναν συνάνθρωπό του.
Μην πεις ποτέ σκληρή κουβέντα σε καταδικασμένο φταίχτη. Του φτάνει η δυστυχία του, δεν πρέπει να τον πληγώσεις και με άπρεπα λόγια. Αν ακολουθήσεις, Σάντσο, τις συμβουλές μου, οι μέρες σου θα ναι καλές, δίχως ντροπές, ειρηνικές.
Το να ειπωθούν τέτοιες κουβέντες εκείνα τα χρόνια ήταν ίσως κάτι αδιανόητο για έναν καταδικασμένο. Αυτό που μπορούμε να λάβουμε ως νόημα είναι τα δικαιώματα που πρέπει να έχει ένας κατάδικος αλλά και ο κοινωνικός αντίκτυπος που θα υπάρχει για την προσωπικότητά του. Έχοντας ίσως και μία χριστιανική θεώρηση για τους καταδικασμένους και εγκληματίες –που θα ήταν άδικο να μην της το αποδώσουμε– ο Θερβάντες ζητά τον σεβασμό και την ψυχολογική στήριξη του καταδίκου. Δεν είναι, νομίζουμε, λανθασμένο να παραβληθεί με παλαιότερες θέσεις που αφορούσαν την δικαστική ποινή. Ήδη, από τον Πρωταγόρα του Πλάτωνα και τους Γάλλους Διαφωτιστές με αποκορύφωμα τον Ιταλό φιλόσοφο Μπεκαρία (Beccaria) και το έργο του Περί Εγκλημάτων και Ποινών, ο μελετητής θα διαπιστώσει ότι η δικαστική ποινή οφείλει να διέπεται από τον σωφρονιστικό της χαρακτήρα παρά να επιδιώκει μια σκληρή αντεκδίκηση.
Εντυπωσιαζόμαστε ξανά με τον μεγάλο Ισπανό συγγραφέα. Μέσα σε λίγες φράσεις αναδεικνύει ένα βαθύτατα φιλοσοφικό ζήτημα σε μια κοινωνία και σε μια ιστορική περίοδο που ήταν αδιανόητο να λεχθεί κάτι τέτοιο.
3. Η ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ
Θα ήταν ορθό να συνεχίσουμε την ανάλυση του διαλόγου. Θα μπορούσαμε να γράψουμε πολλά αναλύοντας ακόμη περισσότερα. Πόσοι αναλυτές, εξάλλου, διαχρονικά έχουν απασχοληθεί με το συγκεκριμένο έργο; Ωστόσο, το μέγεθος του κειμένου μάς καλεί να σταματήσουμε ώστε να μην καταχραστούμε την αντοχή του αναγνώστη.
Αυτό που αποκομίζουμε είναι ότι το λογοτεχνικό αριστούργημα της Ιβηρικής είναι πέρα για πέρα διδακτικό για έναν ανώτατο άρχοντα, πολιτικό και δικαστικό, έως και για τον τελευταίο πολίτη μιας χώρας. Εκτός του ότι καταθέτει κανόνες πολιτικής συμπεριφοράς, ακουμπάει και ζητήματα κοινωνικά που ταλαιπωρούσαν, ταλαιπωρούν και θα ταλαιπωρούν, όσο θα υφίστανται ανθρώπινες κοινωνίες επί γης.
Πολλοί άνθρωποι μπορούν να δουν τον εαυτό τους στον Δον Κιχώτη. Ιδίως, δε, αρχηγοί κρατών, θέμα που εν προκειμένω εξετάζουμε. Ο καθένας απ’ αυτούς μπορεί να τον επεκτείνει ιδεολογικά και να τον φτάσει εκεί που θέλει. Μπορεί να δικαιολογήσει την εξουσία του και τον ρόλο του ως “Δον Κιχώτης”. Ως άτομο δηλαδή που έχει το δικό του όραμα και τους δικούς του στόχους που αποβλέπουν στο “κοινό καλό”. Από την άλλη, ένας υπήκοος ή πολίτης μπορεί να δει την αντίσταση και την άρνηση σε κάθε αυθαίρετη και παράνομη εξουσία. Μπορεί να δει την υποδειγματική στάση που πρέπει να τηρεί ο εξουσιαστής του και εμπνεόμενος από το έργο να τη διορθώνει ή να απαιτεί τη διόρθωσή της όταν “λοξοδρομεί”.
Από οποιαδήποτε πλευρά και να μελετηθεί το έργο του Μιγκέλ ντε Θερβάντες έχει καταχωρηθεί στα αθάνατα λογοτεχνικά αριστουργήματα και θα πρέπει να υπάρχει σε κάθε βιβλιοθήκη.
Μιχάλης Σμυρλάκης
*Οι παραπομπές από την έκδοση: Μιγκέλ Ντε Θερβάντες, Δον Κιχώτης, Αθήνα, Μίνωας, 2011.