Με αφορμή ένα μάθημα που παρακολούθησα πρόσφατα με θέμα τις γλωσσικές δυσλειτουργίες και συγκεκριμένα την αφασία, θα ήθελα να μοιραστώ κάποιες σκέψεις μου, με την ελπίδα να μιλήσω ίσως και για δικούς σας προβληματισμούς. (Όχι εντάξει, η μόνη μου ελπίδα είναι να πάρει το κείμενό μου πιο πολλά likes από τα ποιήματα του Φωκά).
Στο μάθημα λοιπόν, ο καθηγητής (κ. Γούτσος Διονύσης, εξαιρετικός γλωσσολόγος στη Φιλοσοφική Αθηνών) μας έβαλε να ακούσουμε μια μαγνητοφωνημένη συνέντευξη ενός γιατρού με μια ασθενή με γλωσσική διαταραχή, της οποίας διαταραχής η αιτία έμεινε αδιευκρίνιστη. Πιθανότατα να προκλήθηκε από κάποιο εγκεφαλικό επεισόδιο. Δεν μας απασχολεί όμως αυτό στην παρούσα φάση. Ακούγοντας το ηχητικό ντοκουμέντο στο οποίο η ασθενής έπρεπε να περιγράψει μια εικόνα που της είχε δώσει ο γιατρός, βρέθηκα αντιμέτωπη με τη φωνή μιας γυναίκας η οποία πάσχιζε και αγωνιούσε να αρθρώσει λόγο και να γίνει κατανοητή. Λάθη στη γραμματική, λάθη στη σύνταξη, στη φωνολογία, αδυναμία να ανασυρθούν από το λεξιλόγιο της οι λέξεις, λόγος βεβιασμένος, αγχωμένος, επιτονισμός σωστός παρά ταύτα. Και ως έρμαιο του άκρατου συναισθηματισμού μου- ακόμη κι όταν έχει να κάνει με την επιστήμη- τα’ χασα όταν την άκουσα να κομπιάζει “Πώς να το πω; Γιατί δε βγαίνουν όπως τα καταλαβαίνω;”. Μόλις μας εξέφρασε με τον πιο ειλικρινή τρόπο το βαθύ παράπονο, μπροστά στην αδυναμία επικοινωνίας.
Με αφορμή το παραπάνω -θλιβερό για εμένα και την ψυχή μου– περιστατικό, ας εξετάσουμε μερικά θέματα πάνω στη σύνδεση της γλώσσας και του εγκεφάλου.
Όπως πολύ σωστά έχω ακούσει επανειλημμένα να αναφέρει ο κ. Μπαμπινιώτης σε όσα μαθήματα τον έχω παρακολουθήσει, η τριαδικότητα που καθορίζει την ανθρώπινη ύπαρξη είναι ΚΟΣΜΟΣ- ΓΛΩΣΣΑ- ΝΟΥΣ. Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον κόσμο μέσω του νου του και τον εκφράζει μέσω της γλώσσας του. Η σκέψη του, εκφράζεται κυρίως μέσα από το γλωσσικό σύστημα και μόνο έτσι μπορεί τελικά να επηρεάσει ό,τι συμβαίνει στη γύρω του πραγματικότητα. Παράλληλα, διαβάζουμε στο σπουδαίο φιλόσοφο της γλώσσας Wittgenstein τη διάσημη πλέον φράση “Τα όρια του κόσμου μου είναι τα όρια της γλώσσας μου” και ερμηνεύοντάς την οδηγούμαστε στο συμπέρασμα πως η γλώσσα, ίσως είναι ικανή όχι μόνο να εκφράζει τη σκέψη μας, άρα και τον κόσμο μας, αλλά και να τον διαμορφώνει. Με πιο απλά λόγια, οι σκέψεις εξαρτώνται από τη γλώσσα; Αναφέρω κι άλλο παράδειγμα από το πεδίο της γλωσσικής σχετικότητας και την υπόθεση Sapir-Whorf. Τα 20 διαφορετικά είδη χιονιού για τα οποία έχουν λέξεις οι εσκιμώοι, υπάρχουν ή όχι για μας; Υπάρχουν φυλές που δεν έχουν λέξεις για τα χρώματα, παρά μόνο δύο οι οποίες αντιστοιχούν στα δικά μας “σκούρο” και “απαλό”. Εκεί τι συμβαίνει; Αδυνατεί η σκέψη τους; Μήπως η γλώσσα τους; Μήπως ο εγκέφαλός τους;
Απαντώ. Το ενδεχόμενο γλώσσα και νους να ήταν δύο αδιάρρηκτα συνδεδεμένα πεδία, να ήταν Ένα, είναι πολύ γοητευτικό και σίγουρα θα γλίτωνε τους γλωσσολόγους από μεγάλους μπελάδες. Παρόλαυτα, δεν είναι έτσι. Ο Νους μας είναι ο Θεός κι η γλώσσα μας ο Άνθρωπος. Οι σκέψεις μας δεν εξαρτώνται από κανένα σύστημα, δεν υποτάσσονται σε τίποτα, απλώς τι κρίμα για αυτές, πρέπει να εκφραστούν συστηματικά αλλιώς βουλιάζουν μέσα στο χάος. Ας δούμε πιο συγκεκριμένα πώς έχουν οδηγηθεί οι επιστήμονες της γλώσσας σε κάποια πιο σαφή συμπεράσματα. Θα χρησιμοποιήσω κάποια παραδείγματα και παραπομπές από το βιβλίο του Steven Pinker (ψυχολόγος και γλωσσολόγος) , Το γλωσσικό ένστικτο, το οποίο πέρα από κατατοπιστικό εγχειρίδιο είναι και άκρως απολαυστικό ανάγνωσμα. Το προτείνω για την παραλία.
Στο ερώτημα “Ο νους εξαρτάται από τη γλώσσα;”, ο Pinker απαντά “όχι” και παραθέτει τις πέντε βασικότερες παρατηρήσεις του που τον οδήγησαν σε αυτή την απάντηση. Εδώ, συνοπτικά.
1) Η αμφισημία. Είναι δυνατόν να υπάρχουν δύο σκέψεις που να αντιστοιχούν σε μία λέξη, άρα οι σκέψεις δεν μπορεί να είναι λέξεις.
Πχ Queen Mary (the ship) having bottom scrapped. ( που σημαίνει: Η βασίλισσα Μαίρη καθαρίζεται στα ύφαλα ή η βασίλισσα Μαίρη έβαλε να της ξύσουν τον κώλο. Ουπς. )
2) Έλλειψη λογικής σαφήνειας. Ο επιστήμονας υπολογιστών Drew MacDermott επινόησε το εξής παράδειγμα:
Ο Ραφλ είναι ελέφαντας.
Οι ελέφαντες ζουν στην Αφρική.
Οι ελέφαντες έχουν χαυλιόδοντες.
Μια συλλογιστική μηχανή θα εξάγει το συμπέρασμα πως (1) Ο Ραλφ ζει στην Αφρική και (2) ο Ραλφ έχει χαυλιόδοντες. Ωστόσο, μόνο ο νοήμων αναγνώστης μπορεί να συλλάβει το γεγονός οτι ο Ραλφ ζει στην Αφρική που ζουν όλοι οι ελέφαντες, αλλά οι χαυλιόδοντες είναι δικοί του. Εδώ δεν μας έχει δώσει η γλώσσα αυτή την πληροφορία, αλλά η σκέψη μας.
3) Συναναφορά. Στα πλαίσια της οικονομίας της γλώσσας, το φαινόμενο αυτό φαίνεται ιδιαίτερα χρήσιμο. Κοιτάξτε το ακόλουθο παράδειγμα. Έστω τρεις προτάσεις Π1, Π2, Π3 όπου:
Ο ψηλός ξανθός άντρας με ένα μαύρο παπούτσι φαίνεται χαρούμενος. (Π1) Ο άντρας ξεκίνησε να χορεύει. (Π2). Τώρα σταμάτησε, γιατί ήρθε η γυναίκα του (Π3).
Οι Π2 και Π3 είναι τρόποι να μην ξοδεύουμε δυνάμεις. Έχουν μέσα τους την σκέψη της Π1. Στο τέλους του κειμένου όλοι ξέρουμε πως ακόμη μιλάμε για τον ίδιο ψηλό, ξανθό άντρα με το ένα μαύρο παπούτσι.
4) Το φαινόμενο της δείξης. Παράδειγμα με δύο προτάσεις Π1 και Π2.
Π1: Δεκατετράχρονος γιος αστυνομικού σκότωσε έναν αστυνομικό.
Π2: Δεκατετράχρονος γιος αστυνομικού σκότωσε τον αστυνομικό.
Οι λέξεις έναν και τον έξω από συγκεκριμένη ομιλία ή κείμενο σχεδόν δεν έχουν σημασία, δεν έχουν έννοια. Καθιστούν τις φράσεις σχεδόν συνώνυμες. Έτσι η ερμηνεία είναι εξαρτώμενη από το συμφραστικό περιβάλλον. Έχουμε την περίπτωση σχεδόν “ίδιων” λέξεων, που αποδίδουν άλλο νόημα.
5)Συνωνυμία. Με μια ευρύτερη έννοια από αυτήν της συνωνυμίας ανάμεσα σε μεμονωμένες λέξεις. Παράδειγμα:
Ο Σαμ ψέκασε τον τοίχο με μπογιά
Ο Σαμ ψέκασε με μπογιά τον τοίχο
Μπογιά ψεκάστηκε στον τοίχο από τον Σαμ.
Ο τοίχος ψεκάστηκε με μπογιά από τον Σαμ.
Εδώ, έχουμε διαφορετικά διευθετημένες λέξεις άρα διαφορετικές προτάσεις, οι οποίες περιγράφουν το ίδιο γεγονός. Την ίδια σκέψη.
Άρα, η σκέψη δεν εξαρτάται από τη γλώσσα. Πώς θα μπορούσε άλλωστε να συμβαίνει αυτό και να έχουμε τη διαδικασία της μετάφρασης, ή της δημιουργίας νέων λέξεων; Ο νους, ο εγκέφαλος και η γλώσσα είναι διαφορετικά επιστημονικά πεδία αλλά με πάρα πολύ λεπτά όρια ανάμεσά τους. Και επιστρέφοντας στο παράδειγμα της αφασικής ασθενούς, να αναφέρουμε πως στις περιπτώσεις γλωσσικών δυσλειτουργιών, πάσχει εκείνο το τμήμα του εγκεφάλου που δημιουργεί τη γλώσσα. Επίσης είναι πολύ εντυπωσιακό το οτι μπορεί να επηρεαστεί ο προφορικός λόγος κι όχι ο γραπτός ή το αντίστροφο. Υπάρχει δηλαδή ακόμη κι εκεί μια αυτονομία, είναι ίσως διαφορετικά τμήματα κι αυτά. Όπως και να’ χει, το γλωσσικά δυσλειτουργικό άτομο παραμένει ικανό να αντιληφθεί το συνομιλητή του, να επικοινωνήσει ως ένα βαθμό- εξαρτάται την πάθηση και το στάδιο- αλλά το πιο εντυπωσιακό απ’ όλα, είναι πως εμφανέστατα διαθέτει συνείδηση της αδυναμίας του. Είναι λες και η γλώσσα υπάρχει ακόμη στο μυαλό του, απλώς έχει χαλάσει το σύστημα αναπαραγωγής.
Κλείνοντας, ας αφεθούμε για λίγο πάλι στον άκρατο συναισθηματισμό κι ας σχολιάσουμε το πόσο αδύναμοι τελικά στεκόμαστε μπροστά σε όλα αυτά που σκεφτόμαστε και νιώθουμε, μιας και άλλο τρόπο δεν έχουμε να τα μοιραστούμε, παρά με λέξεις. Εντάξει, ίσως όχι μόνο με λέξεις. Ίσως και με ήχους και χρώματα και κινήσεις και σιωπές. Μόνο που…Όταν ακούς τη φωνούλα μέσα στο κεφάλι σου, να ψιθυρίζει “Είμαι ερωτευμένος”, η συνειδητοποίηση και το ένστικτο- όχι το γλωσσικό πια, αλλά αυτό της επιβίωσης- ψάχνει απεγνωσμένα στο λεξιλόγιο τις κατάλληλες λέξεις για να οριοθετήσει το χάος που ξάφνου δημιουργήθηκε στην καρδιά, το νου , και τον κόσμο σου. Κι εκεί δυστυχώς, κανένα γλωσσικό σύστημα δεν είναι επαρκές.
Μ.
1.Βιβλιογραφία
Steven Pinker, Το γλωσσικό ένστικτο, εκδόσεις Κάτοπτρο
L. Wittgenstein, Tractatus logico philosophicus, εκδόσεις Παπαζήσης
2. Η φωτογραφία είναι της μίας και μοναδικής Αφροδίτης Alasaad.
