Πριν από λίγες μέρες συμπληρώθηκαν εκατό χρόνια από τον θάνατο του Μαρσέλ Προυστ, επέτειος που προκαλεί εκδοτική πλημμυρίδα σε πολλές χώρες του κόσμου ― σε πολλές χώρες του κόσμου εκτός από την Ελλάδα. Στην ισχνή, ισχνότατη για το μεγαλείο του Προυστ, ελληνική βιβλιογραφία ξεχωρίζει ωστόσο ένα διαμαντάκι που έπεσε πρόσφατα στα χέρια μου. Μικρό δοκίμιο υψηλής τυπογραφικής αισθητικής εκατό με το ζόρι σελίδων ― διαβάζεται απνευστί. Συγγραφέας είναι ο Γιόζεφ Τσάπσκι [Józef Czapski], το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ποταμός και ο τίτλος του είναι «Ο Προυστ αντίδοτο στην κατάρρευση». Σημασία έχει όμως και ο υπότιτλος που κακώς δεν έχει συμπεριληφθεί στο εξώφυλλο (αναγράφεται μόνο στη σελίδα τίτλου): «Διαλέξεις στο στρατόπεδο Γκριαζόβιετς». Εκεί βρίσκεται όλο το ζουμί. Το 1939, λίγες μέρες μετά την εισβολή των Γερμανικών στρατευμάτων στην Πολωνία, ο Τσάπσκι συλλαμβάνεται στα ανατολικά και φυλακίζεται από Σοβιετικούς στρατιώτες· δεκα-οκτώ μήνες θα περάσει σε σοβιετικά στρατόπεδα ― το τελευταίο από αυτά ήταν το στρατόπεδο Γκριαζόβιετς. Μας έχουνε μάθει ότι δεν πρέπει να ερμηνεύουμε ένα βιβλίο βασισμένοι στον βίο του συγγραφέα· και πράγματι, στις περισσότερες περιπτώσεις αυτό ισχύει. Υπάρχουν όμως και φορές που αν δεν ρίξουμε μια, ηδονοβλεπτική θα πω, ματιά στον βίο του συγγραφέα ένα μεγάλο μέρος της αναγνωστικής απόλαυσης χάνεται. Μια τέτοια περίπτωση είναι τούτο δω το δοκίμιο ― δοκίμιο γραμμένο με σάρκα και οστά: στους μείον σαράντα βαθμούς, σε αίθουσες δυσώδεις, πλάι σε κρεβάτια που έζεχναν από κοριούς, στα διαλείμματα από το καθάρισμα της πατάτας και το σκούπισμα της τραπεζαρίας, ο Τσάπσκι, μαζί με άλλους συγκρατούμενούς του, λαμβάνουν άδεια για ορισμένες ιστορικού και λογοτεχνικού χαρακτήρα διαλέξεις ― πρόσκαιρο ανάχωμα στην κατάρρευση, ολιγόλεπτη αντίσταση στον πόνο και την αγωνία. Ο ίδιος ο Τσάπσκι αναλαμβάνει μια σειρά διαλέξεων για τη γαλλική λογοτεχνία ― θέμα του ο Προυστ και το «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο». Στις ρωγμές ενός κόσμου «που τότε μας φαινόταν χαμένος για πάντα» ο Τσάπσκι, βρίσκει στον Προυστ κάτι το αλύγιστο, τη ριζική χειρονομία μιας vita nova στην οποία ο θάνατος κάνει κοπάνα χωρίς απουσία. Ή με τα δικά του λόγια:
«Τούτο το δοκίμιο δεν είναι παρά ταπεινός φόρος τιμής στη γαλλική τέχνη, που μας βοήθησε να ζήσουμε εκείνα τα λίγα χρόνια στη Σοβιετική Ένωση» (1944).